فلسفه نماز جمعه
فلسفه نماز جمعه
یآ ایّها الّذین آمنوآ اذا نودی للصّلوه من یوم الجمعه فاسعوا الی ذكر الله و ذروا البیع ذلكم خیر لكم ان كنتم تعلمون.
ای كسانی كه ایمان آورده‌اید! هنگامی كه برای نماز روز جمعه اذان گفته می‌شود به سوی ذكر خدا بشتابید، و خرید و فروش را رها كنید كه این برای شما بهتر است اگر می‌دانستید. « سوره‌ی جمعه ، آیه 9»
بزرگترین اجتماع عبادی ـ سیاسی هفته
در آیات گذشته بحثهای فشرده‌ای پیرامون توحید و نبوت و معاد و نیز مذهب یهود دنیاپرست آمده بود آیات مورد بحث به گفتگو پیرامون یكی از مهمترین وظایف اسلامی كه در تقویت پایه‌های ایمان تأثیر فوق العاده دارد و از یك نظر هدف اصلی سوره را تشكیل می‌دهد، یعنی نماز جمعه و بعضی از احكام آن می‌پردازد.
نخست همه مسلمانان را مخاطب قرار داده می‌فرماید: (ای كسانی كه ایمان آورده‌اید هنگامی كه برای نماز روز جمعه اذان گفته می‌شود به سوی ذكر خدا (خطبه و نماز) بشتابید و خرید و فروش را رها كنید این برای شما بهتر است اگر می‌دانستید
(نودی) از ماده (نداء) به معنی بانگ برآوردن است و در اینجا به معنی اذان است زیرا در اسلام ندایی برای نماز جز اذان نداریم چنانكه در آیه 58 سوره‌ی مائده نیز می‌خوانیم:
و اذ نادیتم الی الصلوه اتخذوها هزواً و لعباً ذلك بانهم قوم لا یعقلون.
هنگامی كه مردم را به سوی نماز می‌خوانید (و اذان می‌گویید) آن را به مسخره و بازی می‌گیرند این به خاطر آن است كه آنها قومی هستند بی‌عقل.
به این ترتیب هنگامی كه صدای اذان نماز جمعه بلند می‌شود مردم موظفند كسب و كار را رها كرده به سوی نماز كه مهمترین یاد خدا است بشتابند.
جمله (ذلكم خیر لكم...) اشاره به این است كه اقامه نماز جمعه و ترك كسب و كار در این موقع منافع مهمی برای مسلمانان در بر دارد اگر درست پیرامون آن بیندیشند و گرنه خداوند از همگان بی‌نیاز و بر همه مشفق است.
علت نامیدن روز جمعه
اما این كه چرا روز (جمعه) را به این نام نامیده‌‌اند؟ به خاطر اجتماع مردم در این روز برای نماز است و این مسأله تاریخچه‌ای دارد كه در بحث خواهد آمد.
قابل توجه این كه در بعضی از روایات اسلامی در مورد نمازهای روزانه آمده است:
اذا اقیمت الصلوه فلا تأتوها و انتم تسعون و أتوها و انتم تمشون و علیكم السكینه.
هنگامی كه نماز (نمازهای یومیه) برپا شود برای شركت در نماز ندوید و با آرامش گام بردارید.
ولی در مورد نماز جمعه آیه فوق می‌گوید: فاسعوا (بشتابید) و این دلیل بر اهمیت فوق العاده نماز جمعه است.
نكته‌‌ها:
1ـ نخستین نماز جمعه در اسلام
در بعضی از روایات اسلامی‌آمده است كه مسلمانان مدینه پیش از آن كه پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ هجرت كند با یكدیگر صحبت كردند و گفتند: یهود در یك روز هفته اجتماع می‌كنند (روز شنبه) و نصاری نیز روزی برای اجتماع دارند (یكشنبه) خوب است ما هم روزی قرار دهیم و در آن روز جمع شویم و ذكر خدا گوئیم و شكر او را به جا آوریم، آنها روز قبل از شنبه را كه در آن زمان (یوم العروبه) نامیده می‌شد، برای این هدف برگزیدند، و به سراغ (اسعد بن زراره) (یكی از بزرگان مدینه) رفتند، او نماز را به صورت جماعت با آنها به جا آورد و به آنها اندرز داد و آن روز، (روز جمعه) نامیده شد زیرا روز اجتماع مسلمین بود.
اسعد دستور داد گوسفندی را ذبح كردند و نهار و شام همگی از همان یك گوسفند بود چرا كه تعداد مسلمانان در آن روز بسیار كم بود...
و این نخستین جمعه‌ای بود كه در اسلام تشكیل شد.
اما اولین جمعه‌ای كه رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله ـ با اصحابش تشكیل دادند هنگامی بود كه به مدینه هجرت كرد و وارد مدینه شد و آن روز، روز دوشنبه دوازدهم ربیع الاول هنگام ظهر بود حضرت چهار روز در (قبا) ماندند و مسجد قبا را بنیان نهادند سپس روز جمعه به سوی مدینه حركت كردند (فاصله میان قبا و مدینه بسیار كم است و امروز قبا یكی از محله‌های داخل مدینه است) و به هنگام نماز جمعه به محله (بنی سالم) رسیدند و مراسم نماز جمعه را در آنجا برپا داشتند و این اولین جمعه‌ای بود كه رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله ـ در اسلام بجا آوردند. خطبه‌ای هم در این نماز جمعه خواندند كه اولین خطبه حضرت در مدینه بود.[1]
2ـ اهمیت نماز جمعه
بهترین دلیل بر اهمیت این فریضه بزرگ اسلامی قبل از هر چیز آیات همین سوره است كه به همه مسلمانان و اهل ایمان دستور می‌دهد به محض شنیدن اذان جمعه به سوی ان بشتابند و هرگونه كسب وكار وبرنامه مزاحم را ترك گویند تا آنجا كه اگر در سالی كه مردم گرفتار كمبود مواد غذایی هستند كاروانی بیابد و نیازهای آنها را با خود داشته باشد به سراغ آن نروند و برنامه نماز جمعه را ادامه دهند.
در احادیث اسلامی نیز تأكیدهای فراوانی در این زمینه وارد شده است از جمله: در خطبه ای كه موافق و مخالف ان را از پیامبر گرامی اسلام ـ صلّی الله علیه و آله ـ نقل كرده اند آمده:
انّ الله تعالی فرض علیكم الجمعه فمن تركها فی حیاتی او بعد موتی استخفافاً بها او جحوداً لها فلا جمع الله شمله، و لا بارك له فی امره، الاّ و لا صلوه له، الا و لا زكوه له، الا و لا حجّ له، الا و لا صوم له، الا و لا برّله حتی یتوب.
خداوند نماز جمعه را بر شما واجب كرده هر كس آن را در حیات من یا بعد از وفات من از روی استخفاف یا انكار ترك كند خداوند او را پریشان می‌كند و به كار او بركت نمی‌دهد، بدانید نماز او قبول نمی‌شود، بدانید زكات او قبول نمی‌شود، بدانید حج او قبول نمی‌شود، بدانید اعمال نیك او قبول نخواهد شد تا از این كار توبه كند.[2]!
كسی خدمت رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله ـ آمد، عرض كرد یا رسول الله! من بارها آماده حج شده‌ام اما توفیق نصیبم نشده فرمود:
علیك بالجمعه فانّها حجّ المساكین.
برتو باد به نماز جمعه كه حج مستمندان است. (اشاره به این كه بسیاری از بركات كنگره عظیم اسلامی حج در اجتماع نماز جمعه وجود دارد).[3]
3ـ فلسفه نماز عبادی ـ سیاسی جمعه
نماز جمعه قبل از هر چیز یك عبادت بزرگ دست جمعی است و اثر عمومی عبادات را كه تلطیف روح و جان و شستن دل از آلودگیهای گناه و زدودن زنگار معصیت از قلب می‌باشد در بر دارد به خصوص این كه مقدمتاً دو خطبه دارد كه مشتمل بر انواع مواعظ و اندرزها و امر به تقوی و پرهیزگاری است.
و اما از نظر اجتماعی و سیاسی یك كنگره عظیم هفتگی است كه بعد از كنگره سالانه حج، بزرگترین كنگره اسلامی می‌باشد و به همین دلیل در روایتی كه قبلاً از پیغمبر اكرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ نقل كردیم آمده بود كه جمعه حج كسانی است كه قادر به شركت در مراسم حج نیستند.
در حقیقت اسلام به سه اجتماع بزرگ اهمیت می‌دهد:
اجتماعات روزانه كه در نماز جماعت حاصل می‌شود.
اجتماعی هفتگی كه در مراسم نماز جمعه است.
و اجتماع حج كه در كنار خانه خدا هر سال یك بار انجام می‌گیرد، نقش نماز جمعه در این میان بسیار مهم است به خصوص این كه یكی از برنامه‌های خطیب در خطبه نماز جمعه ذكر مسائل مهم سیاسی و اجتماعی و اقتصادی است و به این ترتیب این اجتماع عظیم و پرشكوه می‌تواند منشاء بركات زیر شود:
الف: آگاهی بخشیدن به مردم در زمینه معارف اسلام و رویدادهای مهم اجتماعی و سیاسی.
ب: ایجاد همبستگی و انسجام هر چه بیشتر در میان صفوف مسلمین به گونه‌ای كه دشمنان را به وحشت افكند و پشت آنها را بلرزاند.
ج: تجدید روح دینی و نشاط معنوی برای توده مردم مسلمان.
د: جلب همكاری برای حل مشكلات عمومی.
به همین دلیل همیشه دشمنان اسلام از یك نماز جمعه جامع الشرایط كه دستورهای اسلامی دقیقاً در آن رعایت شود بیم داشته‌اند.
و نیز به همین دلیل نماز جمعه همیشه به عنوان یك اهرم نیرومند سیاسی در دست حكومتها بوده است منتها حكومتهای عدل همچون حكومت پیغمبر اكرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ از آن بهترین بهره‌برداریها را به نفع اسلام و حكومتهای جور همانند بنی‌امیه از آن سوء استفاده برای تحكیم پایه‌های قدرت خود می‌كردند.
اما با نهایت تأسف این مراسم عبادی ـ سیاسی كه می‌تواند مبداء حركت عظیمی در جوامع اسلامی گردد به خاطر نفوذ حكومتهای فاسد در آن در بعضی كشورهای اسلامی چنان بی‌روح و بی‌رمق شده است كه عملاً هیچ اثر مثبتی از آن گرفته نمی‌شود و شكل یك برنامه تشریفاتی به خود گرفته و به راستی این از سرمایه‌های عظیمی است كه برای از دست رفتن آن باید گریه كرد.
مهمترین نماز جمعه سال نماز جمعه‌ای است كه قبل از رفتن به عرفات در مكه انجام می‌گیرد كه تمام حجاج خانه خدا از سراسر جهان در آن شركت دارند كه نماینده واقعی تمام قشرهای مسلمین در كره زمین هستند، سزاوار است كه برای تهیه خطبه چنین نماز حساسی عده زیادی از دانشمندان هفته‌ها و ماهها مطالعه كنند و محصول آن را در آن روز حساس و خطبه تاریخی بر مسلمانان عرضه نمایند و مسلماً می‌توانند به بركت آن آگاهی زیادی به جامعه‌ی اسلامی داده و مشكلات مهمی را حل كنند.
4ـ آداب نماز جمعه و محتوای خطبه‌ها
نماز جمعه (با وجود شرایط لازم) بر مردان بالغ و سالم كه قدرت بر شركت در نماز را دارند واجب است و بر مسافران و پیرمردان واجب نیست هر چند حضور در نماز جمعه برای مسافر جایز است، همچنین زنها نیز می‌توانند در نماز جمعه شركت كنند هر چند بر آنها واجب نیست.
[1] . مجمع البیان.ج 10، ص 286.
[2] . وسائل الشیعه، ج 5، ص 7، باب وجوب صلوه الجمعه، ج 28.
[3] . همان مدرك، صفحه‌ی 5، حدیث 17.
ای كسانی كه ایمان آورده‌اید! هنگامی كه برای نماز روز جمعه اذان گفته می‌شود به سوی ذكر خدا بشتابید، و خرید و فروش را رها كنید كه این برای شما بهتر است اگر می‌دانستید. « سوره‌ی جمعه ، آیه 9»
بزرگترین اجتماع عبادی ـ سیاسی هفته
در آیات گذشته بحثهای فشرده‌ای پیرامون توحید و نبوت و معاد و نیز مذهب یهود دنیاپرست آمده بود آیات مورد بحث به گفتگو پیرامون یكی از مهمترین وظایف اسلامی كه در تقویت پایه‌های ایمان تأثیر فوق العاده دارد و از یك نظر هدف اصلی سوره را تشكیل می‌دهد، یعنی نماز جمعه و بعضی از احكام آن می‌پردازد.
نخست همه مسلمانان را مخاطب قرار داده می‌فرماید: (ای كسانی كه ایمان آورده‌اید هنگامی كه برای نماز روز جمعه اذان گفته می‌شود به سوی ذكر خدا (خطبه و نماز) بشتابید و خرید و فروش را رها كنید این برای شما بهتر است اگر می‌دانستید
(نودی) از ماده (نداء) به معنی بانگ برآوردن است و در اینجا به معنی اذان است زیرا در اسلام ندایی برای نماز جز اذان نداریم چنانكه در آیه 58 سوره‌ی مائده نیز می‌خوانیم:
و اذ نادیتم الی الصلوه اتخذوها هزواً و لعباً ذلك بانهم قوم لا یعقلون.
هنگامی كه مردم را به سوی نماز می‌خوانید (و اذان می‌گویید) آن را به مسخره و بازی می‌گیرند این به خاطر آن است كه آنها قومی هستند بی‌عقل.
به این ترتیب هنگامی كه صدای اذان نماز جمعه بلند می‌شود مردم موظفند كسب و كار را رها كرده به سوی نماز كه مهمترین یاد خدا است بشتابند.
جمله (ذلكم خیر لكم...) اشاره به این است كه اقامه نماز جمعه و ترك كسب و كار در این موقع منافع مهمی برای مسلمانان در بر دارد اگر درست پیرامون آن بیندیشند و گرنه خداوند از همگان بی‌نیاز و بر همه مشفق است.
علت نامیدن روز جمعه
اما این كه چرا روز (جمعه) را به این نام نامیده‌‌اند؟ به خاطر اجتماع مردم در این روز برای نماز است و این مسأله تاریخچه‌ای دارد كه در بحث خواهد آمد.
قابل توجه این كه در بعضی از روایات اسلامی در مورد نمازهای روزانه آمده است:
اذا اقیمت الصلوه فلا تأتوها و انتم تسعون و أتوها و انتم تمشون و علیكم السكینه.
هنگامی كه نماز (نمازهای یومیه) برپا شود برای شركت در نماز ندوید و با آرامش گام بردارید.
ولی در مورد نماز جمعه آیه فوق می‌گوید: فاسعوا (بشتابید) و این دلیل بر اهمیت فوق العاده نماز جمعه است.
نكته‌‌ها:
1ـ نخستین نماز جمعه در اسلام
در بعضی از روایات اسلامی‌آمده است كه مسلمانان مدینه پیش از آن كه پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ هجرت كند با یكدیگر صحبت كردند و گفتند: یهود در یك روز هفته اجتماع می‌كنند (روز شنبه) و نصاری نیز روزی برای اجتماع دارند (یكشنبه) خوب است ما هم روزی قرار دهیم و در آن روز جمع شویم و ذكر خدا گوئیم و شكر او را به جا آوریم، آنها روز قبل از شنبه را كه در آن زمان (یوم العروبه) نامیده می‌شد، برای این هدف برگزیدند، و به سراغ (اسعد بن زراره) (یكی از بزرگان مدینه) رفتند، او نماز را به صورت جماعت با آنها به جا آورد و به آنها اندرز داد و آن روز، (روز جمعه) نامیده شد زیرا روز اجتماع مسلمین بود.
اسعد دستور داد گوسفندی را ذبح كردند و نهار و شام همگی از همان یك گوسفند بود چرا كه تعداد مسلمانان در آن روز بسیار كم بود...
و این نخستین جمعه‌ای بود كه در اسلام تشكیل شد.
اما اولین جمعه‌ای كه رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله ـ با اصحابش تشكیل دادند هنگامی بود كه به مدینه هجرت كرد و وارد مدینه شد و آن روز، روز دوشنبه دوازدهم ربیع الاول هنگام ظهر بود حضرت چهار روز در (قبا) ماندند و مسجد قبا را بنیان نهادند سپس روز جمعه به سوی مدینه حركت كردند (فاصله میان قبا و مدینه بسیار كم است و امروز قبا یكی از محله‌های داخل مدینه است) و به هنگام نماز جمعه به محله (بنی سالم) رسیدند و مراسم نماز جمعه را در آنجا برپا داشتند و این اولین جمعه‌ای بود كه رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله ـ در اسلام بجا آوردند. خطبه‌ای هم در این نماز جمعه خواندند كه اولین خطبه حضرت در مدینه بود.[1]
2ـ اهمیت نماز جمعه
بهترین دلیل بر اهمیت این فریضه بزرگ اسلامی قبل از هر چیز آیات همین سوره است كه به همه مسلمانان و اهل ایمان دستور می‌دهد به محض شنیدن اذان جمعه به سوی ان بشتابند و هرگونه كسب وكار وبرنامه مزاحم را ترك گویند تا آنجا كه اگر در سالی كه مردم گرفتار كمبود مواد غذایی هستند كاروانی بیابد و نیازهای آنها را با خود داشته باشد به سراغ آن نروند و برنامه نماز جمعه را ادامه دهند.
در احادیث اسلامی نیز تأكیدهای فراوانی در این زمینه وارد شده است از جمله: در خطبه ای كه موافق و مخالف ان را از پیامبر گرامی اسلام ـ صلّی الله علیه و آله ـ نقل كرده اند آمده:
انّ الله تعالی فرض علیكم الجمعه فمن تركها فی حیاتی او بعد موتی استخفافاً بها او جحوداً لها فلا جمع الله شمله، و لا بارك له فی امره، الاّ و لا صلوه له، الا و لا زكوه له، الا و لا حجّ له، الا و لا صوم له، الا و لا برّله حتی یتوب.
خداوند نماز جمعه را بر شما واجب كرده هر كس آن را در حیات من یا بعد از وفات من از روی استخفاف یا انكار ترك كند خداوند او را پریشان می‌كند و به كار او بركت نمی‌دهد، بدانید نماز او قبول نمی‌شود، بدانید زكات او قبول نمی‌شود، بدانید حج او قبول نمی‌شود، بدانید اعمال نیك او قبول نخواهد شد تا از این كار توبه كند.[2]!
كسی خدمت رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله ـ آمد، عرض كرد یا رسول الله! من بارها آماده حج شده‌ام اما توفیق نصیبم نشده فرمود:
علیك بالجمعه فانّها حجّ المساكین.
برتو باد به نماز جمعه كه حج مستمندان است. (اشاره به این كه بسیاری از بركات كنگره عظیم اسلامی حج در اجتماع نماز جمعه وجود دارد).[3]
3ـ فلسفه نماز عبادی ـ سیاسی جمعه
نماز جمعه قبل از هر چیز یك عبادت بزرگ دست جمعی است و اثر عمومی عبادات را كه تلطیف روح و جان و شستن دل از آلودگیهای گناه و زدودن زنگار معصیت از قلب می‌باشد در بر دارد به خصوص این كه مقدمتاً دو خطبه دارد كه مشتمل بر انواع مواعظ و اندرزها و امر به تقوی و پرهیزگاری است.
و اما از نظر اجتماعی و سیاسی یك كنگره عظیم هفتگی است كه بعد از كنگره سالانه حج، بزرگترین كنگره اسلامی می‌باشد و به همین دلیل در روایتی كه قبلاً از پیغمبر اكرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ نقل كردیم آمده بود كه جمعه حج كسانی است كه قادر به شركت در مراسم حج نیستند.
در حقیقت اسلام به سه اجتماع بزرگ اهمیت می‌دهد:
اجتماعات روزانه كه در نماز جماعت حاصل می‌شود.
اجتماعی هفتگی كه در مراسم نماز جمعه است.
و اجتماع حج كه در كنار خانه خدا هر سال یك بار انجام می‌گیرد، نقش نماز جمعه در این میان بسیار مهم است به خصوص این كه یكی از برنامه‌های خطیب در خطبه نماز جمعه ذكر مسائل مهم سیاسی و اجتماعی و اقتصادی است و به این ترتیب این اجتماع عظیم و پرشكوه می‌تواند منشاء بركات زیر شود:
الف: آگاهی بخشیدن به مردم در زمینه معارف اسلام و رویدادهای مهم اجتماعی و سیاسی.
ب: ایجاد همبستگی و انسجام هر چه بیشتر در میان صفوف مسلمین به گونه‌ای كه دشمنان را به وحشت افكند و پشت آنها را بلرزاند.
ج: تجدید روح دینی و نشاط معنوی برای توده مردم مسلمان.
د: جلب همكاری برای حل مشكلات عمومی.
به همین دلیل همیشه دشمنان اسلام از یك نماز جمعه جامع الشرایط كه دستورهای اسلامی دقیقاً در آن رعایت شود بیم داشته‌اند.
و نیز به همین دلیل نماز جمعه همیشه به عنوان یك اهرم نیرومند سیاسی در دست حكومتها بوده است منتها حكومتهای عدل همچون حكومت پیغمبر اكرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ از آن بهترین بهره‌برداریها را به نفع اسلام و حكومتهای جور همانند بنی‌امیه از آن سوء استفاده برای تحكیم پایه‌های قدرت خود می‌كردند.
اما با نهایت تأسف این مراسم عبادی ـ سیاسی كه می‌تواند مبداء حركت عظیمی در جوامع اسلامی گردد به خاطر نفوذ حكومتهای فاسد در آن در بعضی كشورهای اسلامی چنان بی‌روح و بی‌رمق شده است كه عملاً هیچ اثر مثبتی از آن گرفته نمی‌شود و شكل یك برنامه تشریفاتی به خود گرفته و به راستی این از سرمایه‌های عظیمی است كه برای از دست رفتن آن باید گریه كرد.
مهمترین نماز جمعه سال نماز جمعه‌ای است كه قبل از رفتن به عرفات در مكه انجام می‌گیرد كه تمام حجاج خانه خدا از سراسر جهان در آن شركت دارند كه نماینده واقعی تمام قشرهای مسلمین در كره زمین هستند، سزاوار است كه برای تهیه خطبه چنین نماز حساسی عده زیادی از دانشمندان هفته‌ها و ماهها مطالعه كنند و محصول آن را در آن روز حساس و خطبه تاریخی بر مسلمانان عرضه نمایند و مسلماً می‌توانند به بركت آن آگاهی زیادی به جامعه‌ی اسلامی داده و مشكلات مهمی را حل كنند.
4ـ آداب نماز جمعه و محتوای خطبه‌ها
نماز جمعه (با وجود شرایط لازم) بر مردان بالغ و سالم كه قدرت بر شركت در نماز را دارند واجب است و بر مسافران و پیرمردان واجب نیست هر چند حضور در نماز جمعه برای مسافر جایز است، همچنین زنها نیز می‌توانند در نماز جمعه شركت كنند هر چند بر آنها واجب نیست.
[1] . مجمع البیان.ج 10، ص 286.
[2] . وسائل الشیعه، ج 5، ص 7، باب وجوب صلوه الجمعه، ج 28.
[3] . همان مدرك، صفحه‌ی 5، حدیث 17.
+ نوشته شده در پنجشنبه نهم آذر ۱۳۹۱ ساعت 11:24 توسط یوسفی - بابازاده
|
